Sloveni služe svojim bogovima na ostrvu Rujan
Istorija srpske medicine pre Nemanjića
Istorija srpske medicine pre Nemanjića je hronloški prikaz razvojnog perioda medicine od dolaska Srba (zajedno sa ostalim slovenskim plemenima) na Balkan u 7. veku, do dolaska Stefana Nemanje na vlast, u sedmoj deceniji 12. veka. Za razumevanje razvoja medicine u ovom periodu srpske istorije veoma je bitno navesti da je ona nastala u posebnom mentalnog sklopu jedne epohe, koji je imao bitnu ulogu na čovekov odnos prema porodici i prostranstvu koje ga okružuje. Pre primanja hrišćanstva, vera Srba bila je paganska, mnogobožačka, inspirisana prirodom i usredsređena na prirodu.[a] Srbi nisu imali hramove za svoje bogove niti bogosluženja, a prema pretpostavkam svojim bogovima i boginjama podnosili su neku vrstu molitava, koje su bile jako kratke i lake za pamćenje.
Dok su Srbi (Sloveni) bili pagani nije postojala preka potreba za pismenošću, jer su njihova plemena bila raštrkana i podeljena po mnogim oblastima, i prvo nisu imala sopstvenu državu, a potom i kad su je stvorili prva srpaska država pod dinastijom Vlastimirovići se raspala. Tako za narodnu medicinu ovog perioda možemo reći da je bila sastavni deo srednjovekovne i novovekovne kulture usmenoga duhovnog stvaranja, kulture pamćenja i prenošenja, kultura usmenih zakonika i medicinskih zbornika.[1][2] U takvim uslovima postojali su neki oblici kulture pa i „paganske medicine“, koja je mogla da opstane bez pismenosti, ali za razvoj civilizacije obogaćenje kulture, obrazovanja, medicine, nauke, pismenost je bila neophodna.
Urbani prostor gradova bio je skučen, definisan gradskim bedemima. Kada su u sumrak zatvarane kapije, gradovi su ostajali izolovani od spoljnog sveta. Takva organizacija života ograničavale je potrebne preduslove za „dolazak“ iskustava i saznanja (pa i medicine) sa strane ili iz neposrednog okruženja (Grčke, Antičkog Rima, Juga Afrike…). U takvim uslovima jedini način na koji su srpska plemena opažala i doživljava prirodu bio je oblikovan iskustvom na osnovu posmatranja. Njihov „svet“ je bio podeljen na „domaći svet“ i „svet divljine“. „Domaći svet“ se završavao na međi sela ili zidina grada i bio je pod zaštitom domaćih božanstava i duhova, a izvan te međe nastajala je „divljina“. Osim opštih viđenja sveta, u tom periodu retka su svedočanstva o ličnom doživljaju prirode. Divljina je predstavljala izazov, pa su se tek sa prihvatanjem hrišćanstva, Srbin (Sloveni) osmelili da krenu u istraživanje „tog svet“.
Iz srpskih zemalja retko se i putovalo u udaljenije oblasti onovremenog sveta, sve do 11. veka. U tom smislu sve masovnije osnivanje manastira i pustinjsko monaštvo moglo bi se posmatrati kao pobeda nad divljinom. Pustinjsko monaštvo je proisteklo iz potrebe za ličnim duhovnim traganjima i individualnom spoznajom Boga, ali je vodilo u potpunu izolaciju od ostalog sveta. Među prvim većim srpskim putnicima koji su krenuli u istraživanje tog sveta bili su srpski vladari kaluđeri, ali i prvi trgovci koji su dobar deo života provodili na putu, i sa sobom donosili određena saznanja, pa i medicinska iz „spoljnjeg sveta“.
Opšta istorija
Srpska plemena na Balkanu u 8. veku
Kao i ostala Slovenska plemena, Srbi su došli na Balkansko poluostrvo za vreme velike seobe naroda, tokom 6. i 7. veka, o čemu najranije sistematizovane podatke nalazimo u spisima vizantijskog cara Konstantina VII Porfirogenita u 10. veku.[3] Po njemu Srbi su u 7. vijeku naselili prostranu teritoriju: Rašku, Duklju, Bosnu, Travuniju, Zahumlje i Paganiju.
Javljanje čvršćih državnih organizacija kod Srba je tek u 9. vijeku, pa postoje i teoriju o kasnijem doseljavanju Srba, koji su bili vojno napredniji od ranije doseljenih slovenskih srodnika. Nepovoljan geografski položaj srpskih zemalja otežavao je njihovo objedinjavanje. Najsevernija primorska oblast koju su naselili Srbi bila je Paganija od Cetine do Neretve sa ostrvima Hvar,Brač, Korčula i Mljet.
Od Neretve do Dubrovnika prostiralo se Zahumlje, dok se od Dubrovnika do Boka kotorske prostirala Travunija sa Konavljem, dok je najjužnija oblast naseljena Srbima Duklja od Kotora do Bojane.
Sredinom 9. veka, formirano je jako državno središte u tadašnjoj Srbiji pod knezom Vlastimirom iz dinastije Vlastimirovići, koji je tokom trogodišnjeg rata uspeo da odbije bugarske napade.[4]Početkom osme decenije 9. veka, tokom vladavine njegovih potomaka, Srbi su primili hrišćanstvo. Smatra se da su Vlastimirovići primili hrišćanstvo između 870. i 874. godine, pošto se računa da su u tom periodu rođeni prvi srpski prinčevi sa hrišćanskim imenima, najmlađi Mutimirov sin Stefan i Gojnikov sin Petar. U isto vreme vizantijski car Vasilije I Makedonac (867—886) aktivno je radio na širenju vizantijskog uticaja i hrišćanstva među balkanskim Slovenima.
Tokom vladavine bugarskog vladara Simeona I Srbi su se aktivno uključili u vizantijsko-bugarski sukob. Poslednji Vlastimirović, knez Časlav je uz pomoć i podršku Vizantije obnovio i ojačao srpsku državu, tako da je ona mogla da parira tadašnjem Prvom bugarskom carstvu[5]. Posle Časlavljeve smrti, Srbija se raspala, a kneževine koje su je činile ušle su u sastav Samuilovog carstva.
Novi državni centar stvoren je u prvoj polovini 11. veka u Duklji (Zeti), pod knezom Stefanom Vojislavom koji je u bici kod Bara 1042. godine do nogu potukao Vizantince i izborio nezavisnost svoje države[6]. Njegov sin Mihailo, postao je 1077. godine prvi srpski kralj, dok je pod njegovim unukom Konstantinom Bodinom, ostvarena crkvena autokefalnost stvaranjem Barske nadbiskupije.
Posle Bodinove smrti, Zetu su zahvatile unutrašnje borbe oko vlasti, a primat u borbi protiv Vizantije preuzela je Raška, na čelu sa velikim županom Vukanom. Prvu polovinu 12. veka karakterišu pokušaji raških župana da uz pomoć Mađaraprošire svoju oblast i steknu nezavisnost od Vizantije. Dolaskom na vlast Stefana Nemanje nakon dinastičkih borbi u Raškoj između 1166. i 1168. godine, počinje nova epoha srpske istorije.
Tokom ovog perioda Srbi su primili hrišćanstvo i počela je da se razvija pismenost među njima, što će dovesti do stvaranja srpskoslovenskog jezika, kao bitnog elementa razvoja kulture, naučne misli pa i medicine.
“Za Srbe, južne i istočne Slovene pismenost je nastala kada su Kirilo (822-869) i njegov brat Metodije (oko 815-885) izumeli prvu slovensku azbuku potrebnu za njihov misonarski rad u Moraviji. Obzirom na to da je Moravija bila pod jurisdikcijom Rima i da grčki misionari nisu bili dobrodošli na teritorije te jurisdikcije, azbuka koju su izumeli Kirilo i Metodije morala je biti glagoljica koja nema sličnosti sa grčkim slovima. Kasnije su učenici Kirila i Metodija, Kliment i možda Naum, izumeli ćirilicu“
Razvojem pismenosti, postalo je moguće da se pojedinci među Srbima, kao oni koji pamte, pišu i izgovaraju, razdvoje i evidentiraju za buduće generacije ono što se upamtilo, što je omogućilo jednu distancu, otklon od usmene tradicije i mogućnost preispitivanja nasleđa. Širenjem pismenosti širilo se opšte obrazovanje, i stvarao i učvršćivao osećaj pripadnosti slovenskoj naciji.
Međutim pismenost je bila ograničena na mali broj Srba, jer nije bilo dovoljno učitelja, a rukopisi subili pisani na pergamentu, nisu bili lako dostupni narodu. Materijal za pisanje je bio skup, a pisanje rukom zahtevalo je dosta vremena. Zbog toga su rukopisi bili dostupni prvenstveno manastirima i crkvama i pojedinim bogatim plemićima, ali ne i narodu, pa ne iznenađuje činjanica da će i mnogo vekova kasnija veliki broj Srba biti nepismen i neobrazovan.
Pojavni oblici medicine u prednemanjićkom periodu
Podaci o medicinskim znanjima starih Slovena, pre i neposredno posle njihovog dolaska na Balkan su nepotpuna i nepouzdana, zbog nedostataka istorijskih izvora. Materijalni tragovi koji postoje, prema, pisanju istoričara medicine Relje Katića odnose se uglavnom na verovanja o uzrocima bolesti i o korišćenju gatanja u lečenju.
Po izveštajima cara Mavrikija (582-602): Sloveni su po doseljenju na Balkan znali za pripremanje biljnih otrova za strele, a po nalazima iz nekropole u Bajinoj Bašti i za hirurške intervencije, na primer, za trepanaciju lobanje (ili otvaranje lobanje koje se smatra jednom od najstarijih poznatih hirurških intervencija, radi odstranjivanjan gnojne ili krvne skupine, komadića kostiju ili stranih tela.
Po dolasku na Balkansko poluostrvo Srpska plemena su bila raštrkana i podeljena po mnogim oblastima jer prvo nisu imala sopstvenu državu, a potom se i prva srpaska država pod dinastijom Vlastimirovići raspala. U takvoj organizaciji života nisu postojali potrebni preduslovi za „dolazak“ medicine sa strane ili iz neposrednog okruženja ( Grčke, Antičkog Rima, Juga Afrike…).
Stanovništvo su u tom periodu lečili narodni lekari, samouka lica, laici (među kojima je bilo i varalica). Spas za svoje bolesti i bolesti svojih najbližih tražen je u vradžbinama, molitvama, ostacima paganskih rituala i eventualno u „lekarušama“.
Ono što se sigurno zna, je činjenica da su stari Sloveni prihvatili mnoge običaje i način života starosedelaca Balkanskog poluostrva, posebno u onim oblastima gde su postojali propisi o komunalnoj higijeni (Kotor, Budva, Domavia), kao i propisi o uređenju klanica, ispravnosti vodovoda, čistoće u gradu što je nasleđeno iz perioda dominacije Rimljana. Ovo se posebno odnosilo na medicinsku epidemiologiju i njenog dela o prevenciji širenja zaraznih bolesti, u čemu je posebno prednjačio Antički Rim.
Pod uticajem Vizantije, dogodila se važna promena u srpskom narodu, koja će imati jedan od prvorazrednih značaja u njegovoj budućnosti: krajem 11. veka, kada počinje proces napuštanja paganstva i primanje hrišćanstva kao zvanične vere, a sa njom i prihvatanje kulturnih i medicinskih tekovina Vizantijske civilizacije. Tada srpska medicina kao i njena kultura potpada pod one istočnoevropske ili vizantijske civilizacije koje dugo, sve do propasti vizantijske države nisu delile sudbinu medicine na Zapadu, pa nisu mogle ni imati etape u razvoju analogne onima u nemačkoj, francuskoj, engleskoj ili italijanskoj sredini, iako se mnogim istoričarima medicine ove činjenice ne sviđaju i pokušavaju da ih ospore, vezujući srpsku medicinu i za Istok i za Zapad.[7]
Sve do osnivanja jedinstvene srpske države, 1166. godine, od strane velikog župan Stefana Nemanje i njenog jačanja za vreme kralja Milutina i cara Dušana, medicina je ravnopravno zauzimala svoje mesto u opštem kretanju promena u društu, doživljavajući, zajedno sa njim, svoje uspone i padove.
Srpska medicina u prednemanjićkom periodu, iako nije imala svojih školovanih kadrova, koristeći se dostignućima starosedelaca Balkanskog poluostrva i uz uvažavanje najautoritativnijih srednjovekovnih pregalaca Vizantije, pružila svoj maksimum u zdravstvenoj zaštiti srpskih plemena. U tom periodu medicina je bila mešavina magijske, animističke, teurgijske i narodne medicina.[8]
Magijska medicina
Budući da svaka kultura ujedno stvara i teorijski sistem koji nam omogućava razumevanje bolesti, antropolozi se zalažu da se i za lečenja u nezapadnjačkim kulturama, koja su se najčešće proučavala u sklopu istraživanja verovanja i magije, koristi termin medicina
Prve začetke tradicionalne medicine kod Srba nalazimo u magijskoj medicini. Magijska medicina bila je veoma raširena i u srpskim zemljama, a neki njeni elementi zadržali su se sve do današnjih dana. Prema njenim shvatanjima, izazivači oboljenja kod ljudi i životinja su zli duhovi koji mogu da se uklone posredstvom dobrih duhova naklonjenih čoveku. U tom cilju, bile su potrebne mistične radnje kako bi se udaljili zli duhovovi od čoveka jer je tek nakon njihovog odstranjivanja moglo nastati bolesnikovo ozdravljenje. Otuda su magijski obredi, sastavljeni iz mističnih radnji i praćeni izgovaranjem tajanstvenih reči, bili sastavni deo lečenja u apokrifnoj verskoj medicini.
Ovaj oblik lečenja bio je zasnovan na magiji – čaroliji, vradžbinama, veštini potčinjavanja volji tajanstvenih sila prirode, duhova i demona, ili verovanju da čovek svojim rečima i činima može uticati na tok prirodnih događaja, pa tako i na tok bolesti i zaštitu od njih. Za lečenje magijskim obredima, korišćene su mnoge mistične radnje, koje je pratilo izgovaranjem tajanstvenih reči.[9][10]
“Tako, na primer, kod lečenja od ujeda zmije najpre je ulivana voda u novi lonac i nad njim je čitana molitva, pa su zatim vršeni pokreti nožem uz petostruko izgovaranje sledećih razumljivih i nerazumljivih reči: „evrisen, evrisen, potiano, ketisera, poroproketi, porometato, savaot, da vskrsnet bog i razidut se vrazi jego i da bežat ot lica jego nenavideštije jego”. Osim reči slovenskog porekla, naše magijske formule sadržavale su, pored razumljivih, i nerazumljive reči istočnog porekla – grčke, persijske i jevrejske – dok je njihova sadržina u većini slučajeva bila nelogična.”[11]
Gatanje koje je imalo magijski karakter, mnogo je korišćeno za ozdravljenje bolesnika, i zaštitu od bolesti. U ovu svrhu služili su spisi kao: Roždanik, Trepetnik, Gromovnik, Lunak, a najstarije poznati spisi potiču iz 13. veka i sadrži uputstva za gatanje. Pored uputstva sadrže i ključ za gatanje u obliku krsta. Gatalo se ponekad i iz pogrešnih pobuda da zdrava osoba oboli ili da se bolesnom pogorša stanje.
Animistička medicina
Na verovanju da neka nevidljiva duhovna bića, tzv. anime (anima – duša, duh), utiču na sudbinu čoveka pa tako i na njegov život, zdravlje i bolest, zasnivala se animalna medicina. Animizam je u ovom periodu srpske istorije osnova objašnjenja i shvatanja etiopatogeneze mnogih stanja i bolesti u čovekovom organizmu. Istovremeno, njima nisu bili nepoznati ni pojedini racionalni uzročnici bolesti, kao što su, na primer, trovanje, povrede, nepravilna ishrana, meteorološki uzroci. Ipak, Sloveni su bili više naklonjeni verovanju kako su najčešći uzročnici bolesti zapravo magične prirode, i da je osnov životnih pojava duša, odnosno dah, a nosioci životne snage su sokovi, posebno krv.
Šta je to animizam?
Animizam (lat. animus), je shvatanje da pored vidljivih oblika, predmeta i bića postoje i nevidljivi, odnosno dobri i zli duhovi, koji mogu da ulaze i izlaze iz njih.[b] Prema Tejloru (Sir Edward Burnett Tylor, 1832 – 1917), klasičan animizam se sastoji od pripisivanja svesnog života prirodnim predmetima ili pojavama i tradicionalno je pripisutan u malim, primitivnim društvima (kakva su bila i srpska plemena po dolasku na Balkan), ali i u svim glavnim svetskim religijama.[12][13]
Prema Eriku Dirkemu (Elementarni oblici religijskog života), kako su ljudi još od davnina nastojali objasniti pojave i promene tih pojava u njihovoj okolini i time svet oko njih, čije prirodne tokove nisu mogli razumom obuhvatiti niti naučno objasniti barem oni su ih smestili pod okrilje religije koja bi te nejasnoće učinila iole prihvatljivijima za ljude kakvi su bili unutar prvobitnih zajednica.[14]
Na osnovu navedenog i potkrepljenog objašnjenjem Dirkea, može se smatrati da je animizam najprostiji oblik religijskog života, koji se ne može objasniti posredstvom drugih religijskih sistema, karakterističnog za prvobitne, primitivne ljudske zajednice.
Srpski narod, kao i većina malih naroda u tom periodu društvenog razvoja, bio je čitavom svojom pshičkom strukturom okrenut ka animističko gledanju i rasuđivanju svih prirodnih pojava oko sebe. U tom i takvom gledanju i rasuđivanju nalazilo najbolji i najprihvatljiviji oslonac za otkrivanje uzorka bolesti i pronaženje metoda uspešnog lečenja. Kako su Srbi u tom periodu bili još potpuno u okovima animistickog svatanja, oni su u tim bolestima gledali nekakve više tajanstvene sile (demone), koji vršljaju po njegovoj unutrašnjosti i prouzrokuju brojne tegobe i bolesti
Kako okovan načelima animizma, čovek nije razlikovao samu bolest i njen uzrok, on nije mogao da utvrdi ni direktnu povezanost između uzroka (etioloških faktora) i bolesti. Tako su npr. Srbi, u paganskom periodu svoje istorije verovali da se čovek razboli od besnila kada u njega uđe zloduh „Bes“, ili da bolest nastaje kada u čoveka uđe demon, ili Zao duh. Ili kad se na njega okomi vampir veštica, zla vila i rečni duh ili, vukodlak.[c] Potvrdu o takvom shvatanju natprirodnih uzroka bolesti imamo u vrlo raširenom verovanju srpskog naroda da je svaka bolest, od boga, da je tako „suđeno“ ili „zapisano“, te da zarazne i druge teže bolesti dolaze „vetrom“ (kuga, kolera, boginje itd.)
Veoma često je srpski narod je u narodnoj medicini i farmaciji koristio nazive demonskih životinja tj različite nazive za bolesti davao je prema imena izvesnih životinja (žaba, gušter, vuk, jarac, koza, rak itd). Ponekad je bolest nosila životinjske ime na osnovu njene sličnosti sa bolnim osećanja bolesnika i izvesnih simpptoma bolesti koje su uočljivo kod imenovanih životinja, npr., izjedanje (crv), glodanje (rak), ujedanje (mravi), ubadanje (pauk), a to je slučaj sa bolestima, koje se zovu: crv, rak, mravi, pauk.
Osnovni principi srpske animističke medicine
Pošto su uzročnici bolesti neke više sile, prirodno je da oni mogu da se uklone takođe samo nekim drugim višim demonskim silama, pa otuda u cilju lečenja srpski narod je pribegavalo vračanju, bajanju, čaranju, kao najuspješnijim metodama za ozdravljenje.
U ovom periodu, a i dosta kasnije u poznom srednjem i novom veku Srbi su smatrali da se rečima i postupcima može uticati na etiološke faltore bolesti (uzročnost u prirodi). Zato su lečenje zasnivali na ritualima i tehnikama čiji je cilj bio da se umilostive duhovi – anime, zli dusi koji ugrožavaju zdravlje i život.[10]
Lečenje bolesnog se po tim načelima zasnivalo na „beloj i crnoj magiji“. Ritualno magijskim radnjama „bele magije“ prizivami su dobri duhovi da pomognu u lečenju bolesti a ritualnim magijskim radnjama – „crne magije“, da isteraju zle duhove iz bolesnika. U tu svrhu najčešće su se koristile molitve protiv đavolje rabote, napasti vilinske, protiv nečastih duhova, protiv zavadljivaca i uroka, kod bolesti srca, protiv mora, čini i veštica, za lučenje mleka, ili protiv ranjavanja strelom ili mačem.
Teurgijska medicina
Teurgija (čin, čarolija, sposobnost činjenja čuda, vidovitost), svoje principe lečenja zasnivala je na upražnjavaju molitve pomoću kojih se pokušavalo zaštititi zdravlje ili postići izlečenje bolesti.[10]
Narod je vekovima pridavao značaj sili izlečenja koju su posedovali pojedini sveci (magijskim komuniciranjem sa Bogom) koji su tako postali pomoćnici kojima su se vernici uticali na specifične bolesti ili tegoba. S jedne strane se to se može obijasniti teurgijskim principima, po kojima je bolest vezana uz transcendentalno, a sa druge činjenicom da protiv mnogih bolesti nije bilo efikasnog leka ni lekara da pomogne. Vremenom su tako neki sveci-zaštitnici, postali „specijalisti“ koje je narod prizivao ili usko vezovao uz određene bolesti. Tako se npr. sv. Vid smatrao zaštitnikom od očnih bolesti.[15] Popularnosti svetaca doprinosile su molitve, narodne izreke, ali i zavetne crkve i kapele sa ikonografskim prikazima na njihovim oltarima.[16]
U teurgijskoj medicini posebno je bio cenjen namenski ispisan (prepisan) tekst ili zapis, doteran, ukrašen ili aranžiran prema posebnim pravilima, koji se stalno nosi sa sobom. Zapis ima daleko veću snagu od reči ili molitve koja se izgovori naglas ili usebi. On sa materijalnom podlogom na kojoj se nalazi, zavisno o znanju i veštini autora, često predstavlja i umetničko delo prema kojem vlasnik ima poseban odnos. Delotvorne moći takvih zapisa i verovanje u njihov učinak, sistematizacija znanja o mističnim svojstvima slova koja se štampaju, pojedinačno, u rečima ili celim rečeničnima, predstavljaju jedan od fenomen ili oblik narodne ili teurgijske medicine. Uopšteno gledano može se reći da bilo koji tekst nadahnut odnosom čoveka prema svetom tekstu, ima svoj teurgijski smisao i cilj.
Etnomedicina ili narodna medicina
Siromašan srpski narod u prednemanjičkom razdoblju, lišen lekara i apotekara, snalazio kako je znao i umeo. Najviše su ga lečili narodni lekari i apotekari, i velika količina raznovrsnog lekovitog bilja koje uspeva u srpskim krajevima. To je uslovilo snažan razvoj narodne farmacije koja je uhvatilo dubok koren u srpskom narodu. Kao glavni konkurenti crkvenim lekarima, teo-zofima i teolozima koji su se smatrali čuvarima hrišćanskog morala narodni lekari i apotekari bili su tradicijom “obrazovani” ljudi iz seoskog društva (narodni lekari) koji su prenosili sa kolena na koleno znanje o prirodnim procesima, ljudskoj i životinjskoj anatomiji, starim običajima i ritualima i načinima borbe sa bolešću i drugim problemima, a koje je bilo duboko ukorenjeno u svesti i poštovanju šireg, neukog i nepismenog stanovnistva.</ref>
Tako je nastala srpska etnomedicina ili narodna medicina kao skup iskustava i njihove praktične primena na očuvanju zdravlja, produženju života, sprečavanju i lečenju bolesti koje je sam narod otkrio. Ova znanja su sticana iskustvom i prenosila su se sa pokolenja na pokolenje, prvo usmenim, a potom i pismenim putem. To je iskustvena, empirijska medicina, do izvesne mere i stručna, ali često prožeta mistikom, sujeverjem, i konzervativnim idejama, što je davalo prostora da se u okviru nje infiltrira magija, nadrilekarstvo, šarlatanstvo koje je ponekad narodu bilo teško odvojiti jedno od drugih.[17]
Mnogi pojedinci raznih zanimanja bavili su se „lekarskim i apotekarskim“ poslom. Oni su obično stečena znanje čuvali u pojedinim porodicama, i tako ih nasleđivali. U prvo vreme većinom su to bile starije žene, koje su znale da sakupljaju lekovito bilje, da ga kuvaju i od njega pripremaju lek za pojedine bolesti, ili melem za lečenje rana.
Pošto narod nije imao materijalnih mogućnosti da se leči od stručnih lekara, kojih realno gledajući nije ni bilo, narodna medicina i farmacija odigrala veoma važnu ulogu u svim istorijskim periodima srednjovekovne srpske države, kao i za vreme turske vladavine.
U srpskoj narodnoj medicini biljni svet je igrao važnu ulogu ne samo u lečenju bolesti već i u izazivanju „biljne opojnosti“ i „stanja zanosa“, koje su se ne tako često završavala i smrću (trovanjem). Za narodne lekare svaka trava je za nešto dobra (za neku bolest), a biljke su u narodu bile cenjene i zbog njihovih karakteristika ili neposrednog uticaja na život ili smrt, što je kod primitivnih osoba bilo otelotvorenje više sile. Otuda počinje i široko interesovanja i ljubav prema vegetaciji, pripadnika narodne medicine ali prostog čoveka.
Kao i kod mnogih drugih naroda tako i kod srpskog naroda postoji verovanje da se duša umrloga smešta u vegetaciju – u drvo i ulaskom duše u drvo, ono ujedno prima izvesne ljudske osobine. Shvatanje o vegetaciji, odnosno drvetu kao sedištu umrlog, stvara u njemu ujedno i predstavu o drvetu, odnosno vegetaciji kao izvoru života.
Obožavanje drveta zauzima značajno poglavlje u mitologiji i istoriji srpske narodne medicine koja je bila u uzajamnoj vezi sa religijom. Tako su nastale bukve, hrastovi i lipe, sa zapisima na ovim drvetima za vreme nošenja krstonoša u određenim praznicima. Zatim kult „badnjaka“, koji se i dodas zadržao u srskom narodu, i drugi slični obredi oko drveta, zapravo su vidne simboli obožavanja vegetacije.
Mnogi paganski praznici starih Slovena (koji su znatno kasnije pretvoreni u hrišćanske), vezani su za kult vegetacije: Ivanjsko pletenje venaca od poljskog cveća, Đurđevdanski običaji sa sličnim vencima i branjem trava, duhovni praznici sa kićenjem kuća lisnatim granjem „biljani petak“ i branjem lekovitih trava i drugi praznici vezani za obožavanje vegetacije, ukazuju nam da je psiha čoveka intimno bila vezana za vegetaciju.
Svaka biljka po zapisima i predanju iz nardone medicine može čoveku da donese dobro i zlo, bolest i smrt kao zlo. Božanski duh u bilju može da odbrani čoveka od bolesti i smrti. Treba samo dobro poznavati vrste biljaka i iskoristiti njihovu snagu u zaštiti čoveka od bolesti tj. dobro poznavati kojom se biljkom može lečiti bolesna osoba, a kojom se može zdrav čovek zaštiti od bolesti. Na tom poznavanju stečenom kroz viševekovno iskustvo prenošeno „s kolena na koleno“ zasnivala se i narodna medicina srpskog naroda.
Napomene
- Jump up↑Oblik anmizma koji ovde opisujemo, ne treba mešati sa animizmom kod dece. Naime psihoanalitičari smatraju da se ovaj način mišljenja javlja kod dece koje ne razlikuje subjektivno od objektivnog, tj sklona su da neživim stvarima i objektivnim pojavama pridaju osobine živih stvorenja i subjektivne doživljaje.
- Jump up↑Za vukodlake se verovalo da izazivaju najveće životne nesreće: glad, kugu, sušu, boginje i zemljotres.
Izvori
- Jump up↑Ljubinković, N. ,,Problemi sistematizacije i klasifikacije usmenog narodnog stvaralaštva”. Folklor u Vojvodini 9 (1995): 7–31.
- Jump up↑Naumović, Slobodan. Upotreba tradicije. Beograd: Institut za filozofiju i društvenu teoriju – IP ,,Filip Višnjić”, 2009.
- Jump up↑Živković, T., De Conversione Croatorum et Serborum. Izgubljeni izvor Konstantina Porfirogenita, Beograd 2013.
- Jump up↑Istorija Srbije – Srednjovekovna Srbija (VII-XIV vek).[1] Pristupljeno 6. 3. 2014.
- Jump up↑Alexander Kazhdan (editor), „The Oxford Dictionary of Byzantium“ , Oxford, 1991. ((en))
- Jump up↑Georgije Ostrogorski, Istorija Vizantije (II fototipsko izdanje originala 1959), Beograd 1993.
- Jump up↑Pavić 1970. M. Pavić, Istorija srpske književnosti baroknog doba (XVII i XVIII vek), Beograd: Nolit.
- Jump up↑Radojčić N. Zakonik cara Stefana Dušana 1349-1354. Beograd: SANU, 1960.
- Jump up↑Katić R. Terminološki rečnik srpske srednjevekovne medicine. Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd 1987.
- ↑ Jump up to:10,010,1 10,2 Radoje Čolović, 800 godina srpske mediine i 140 godina Lekarskog društva, Srpska akademija nauka i umetnosti, Predavanje održano na Drugom naučnom skupu „800 godina srpske mediine“, manastir Sv. Prohor Pčinjski, 9. do 12. juna 2011. godine.
- Jump up↑Radivoj Radić, Naše srednjovekovno lekarstvo, Politikin zabavnik, broj: 3085, 2011.
- Jump up↑Stringer, Martin D. (1999). “Rethinking Animism: Thoughts from the Infancy of our Discipline”. Journal of the Royal Anthropological Institute 5 (4): 541–56. doi:10.2307/2661147.
- Jump up↑Hornborg, Alf (2006). “Animism, fetishism, and objectivism as strategies for knowing (or not knowing) the world”. Ethnos: Journal of Anthropology 71 (1): 21–32. doi:10.1080/00141840600603129.
- Jump up↑Haught, John F. What Is Religion?: An Introduction. Paulist Press. p. 19.
- Jump up↑Fucic B. Vincent iz Kastva. Zagreb-Pazin: Krscanska sadanjost-Istarsko knjizevno drustvo ”Juraj Dobrila”, 1992: 42.
- Jump up↑Skrobonja A. Saints – protectors from Diseases and the Sanctuary of the Mother of God at Trsat. Croat Med J 2001; 42: 600.
- Jump up↑Pavlović B. Temelji srpske medicinske istoriografije. Eko plus. Beograd 1997.